“KINH TẾ THỊ TRƯỜNG ĐỊNH HƯỚNG XÃ HỘI CHỦ NGHĨA” Ở VIỆT NAM CÓ PHẢI LÀ SỰ GÁN GHÉP CHỦ QUAN?

Khái niệm “kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa” lần đầu tiên được sử dụng trong văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ IX của Đảng Cộng sản Việt Nam. Đây chính là mô hình kinh tế tổng quát trong suốt thời kỳ quá độ đi lên CNXH. Nhận định này có giá trị chiến lược hết sức quan trọng, nó không chỉ mang ý nghĩa về mặt khoa học mà còn là một định hướng rất cơ bản cho tiến trình phát triển của đất nước ta trong quá trình đổi mới.

Tuy nhiên, thời gian gần đây, trên một số diễn đàn, một số trang mạng, người ta lại thấy xuất hiện những ý kiến trái chiều về sự lựa chọn con đường và mô hình phát triển của đất nước ta. Có ý kiến cho rằng, nói kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa chỉ là cách chơi chữ để làm tự yên long, hay thực chất nền kinh tế chúng ta đang theo đuổi là nền kinh tế thị trường tự do theo khuynh hướng tư bản chủ nghĩa như một tất yếu không thể chối bỏ. Không thể có sự trộn lẫn giữa kinh tế thị trường với mục tiêu của CNXH, giống như “trộn dầu với nước”. Cũng như không thể lai ghép kinh tế thị trường với CNXH để tạo nên một thực thể “Đầu Ngô mình Sở”. Giữa hai con đường đó chỉ có một lựa chọn hoặc cái này, hoặc cái kia. Vậy kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam có phải là sự gán ghép chủ quan?

        Các nhà sáng lập chủ nghĩa Mác khi dự báo về một xã hội tương lai - xã hội cộng sản chủ nghĩa đã không dự báo về một mô hình CNXH có kinh tế hàng hoá. V.I. Lênin là người kế thừa, phát triển học thuyết Mác trong điều kiện nước Nga xô viết, lúc đầu cũng có quan điểm cho rằng mục tiêu CNXH là nhằm xoá bỏ kinh tế hàng hoá để tổ chức nền sản xuất không có các nhà kinh doanh. Nhưng đến mùa xuân năm 1921, khi nội chiến kết thúc, trước những nhiệm vụ nặng nề khôi phục kinh tế, khắc phục nạn đói, V.I.Lênin và Đảng cộng sản đi đến một chính sách kinh tế mới, mà nội dung cơ bản là thừa nhận kinh tế hàng hoá, thừa nhận thương nghiệp và thị trường, cho tồn tại đến một giới hạn nhất định thành phần kinh tế tư bản tư nhân, sử dụng CNTB nhà nước và các hình thức kinh tế quá độ, coi đó là những nấc thang trung gian để đưa người sản xuất hàng hoá nhỏ lên CNXH.

Sau khi V.I.Lênin qua đời, cùng với sự hình thành hệ thống xã hội chủ nghĩa ở Đông Âu, mô hình CNXH theo kiểu kế hoạch hoá tập trung được thiết lập đã không còn chỗ đứng cho những quan niệm về mô hình kinh tế thị trường dưới CNXH. Người ta đã đối lập kinh tế hàng hoá với thị trường, cho rằng thị trường là một phạm trù riêng của chủ nghĩa tư bản, dẫn đến sản xuất hàng hoá mà không thừa nhận vai trò của thị trường chẳng khác nào không thừa nhận sản xuất hàng hoá. Một số ý kiến khác lại đồng nhất kinh tế thị trường với kinh tế tư bản chủ nghĩa và coi đó là sở hữu riêng của chủ nghĩa tư bản. Từ đó họ cho rằng, cải cách kinh tế ở các nước xã hội chủ nghĩa theo hướng thị trường là từ bỏ CNXH, ngả sang quỹ đạo của chủ nghĩa tư bản.

       Thực tế lịch sử phát triển sản xuất xã hội đã chỉ ra rằng kinh tế hàng hoá đã ra đời và phát triển trước CNTB rất lâu, từ cuối công xã nguyên thuỷ, qua các chế độ nô lệ và phong kiến. Song, ở những giai đoạn này, kinh tế hàng hoá chưa thể gọi là kinh tế thị trường do trình độ phát triển thấp kém của lực lượng sản xuất và phân công lao động, do tính chất cát cứ và manh mún của thị trường. CNTB một mặt kế thừa sự phát triển kinh tế hàng hoá của các xã hội trước, mặt khác nhờ thúc đẩy tiến bộ của lực lượng sản xuất và phân công lao động, xoá bỏ được tình trạng cát cứ, hình thành thị trường dân tộc thống nhất đã làm cho kinh tế hàng hoá có những bước tiến nhảy vọt. CNTB đã sử dụng kiểu tổ chức sản xuất hàng hoá để phục vụ mục đích bóc lột giá trị thặng dư, biến sản xuất hàng hoá nhỏ giản đơn thành sản xuất lớn hàng hoá tư bản chủ nghĩa hay kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa. Đúng là kinh tế thị trường theo nghĩa của nó phải kể đến từ khi có chủ nghĩa tư bản, song kinh tế thị trường không đột nhiên mọc ra từ CNTB như ở trên trời rơi xuống. Kinh tế thị trường là kết quả sự phát triển lâu dài của kinh tế hàng hoá. Việc kinh tế hàng hoá giản đơn chuyển thành kinh tế thị trường lại xảy ra tại chế độ tư bản chỉ là sự bắt gặp, trùng hợp ngẫu nhiên với cái tất yếu của toàn bộ quá trình phát triển. Điều đó làm cho người ta lầm tưởng rằng, CNTB là kẻ duy nhất sáng tạo ra kinh tế thị trường .

       Thực ra, kinh tế thị trường là thành tựu chung của nhân loại, là mô hình kinh tế có hiệu quả mà con người đạt được so với mô hình kinh tế điều hành trực tiếp như đã từng áp dụng. Do nhận thức sai lệch, nhiều năm trước đây, người ta đã đồng nhất CNXH với mô hình kinh tế kế hoạch hoá tập trung, không chấp nhận kinh tế thị trường dưới CNXH. Còn các học giả phương Tây thì đồng nhất kinh tế thị trường với chủ nghĩa tư bản. Điều này không có gì lạ, bởi  đây là những vấn đề còn quá mới mẻ, chưa có tiền lệ trong lịch sử. Ngay ở nước ta hiện nay, kể cả trong giới nghiên cứu cũng còn không ít người có quan niệm như vậy. Họ cho rằng ta nêu định hướng xã hội chủ nghĩa là mâu thuẫn với thực hiện kinh tế thị trường. Kinh tế thị trường là quy luật kinh tế khách quan của quá trình phát triển từ sản xuất nhỏ lên sản xuất lớn nói chung và nhất thiết phải trải qua ba giai đoạn: thị trường sơ khai, thị trường tự do và hoàn thiện ở thị trường có sự điều tiết của nhà nước. Lịch sử ra đời và phát triển của CNTB cũng đã phải trải qua con đường như vậy. Còn định hướng xã hội chủ nghĩa là xuất phát từ ý nguyện chủ quan của con người liệu có thể dung hợp được không?

CNTB có kinh nghiệm hàng trăm năm trong việc phát triển thị trường. Chúng ta bắt đầu xây dựng CNXH xuất phát từ trình độ thấp, từ bỏ mô hình kinh tế kém hiệu quả để chuyển sang mô hình kinh tế thị trường có điều tiết của nhà nước là hành động hợp quy luật và xu thế của thời đại ngày nay. Điều đó không có gì đồng nghĩa với sự “từ bỏ lý tưởng” và ngả sang con đường tư bản chủ nghĩa cả. Việc chúng ta lựa chọn mô hình kinh tế hỗn hợp là kinh tế thị trường có sự quản lý của nhà nước nhằm khắc phục các mặt khiếm khuyết vốn có của cơ chế thị trường để phát triển một thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa là sự lựa chọn phù hợp và hoàn toàn có khả năng thực hiện trong bối cảnh thời đại ngày nay.

       Kinh tế thị trường có những mặt tích cực như: thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế và phân công lao động theo hướng sử dụng có hiệu quả các nguồn lực của sản xuất, kích thích cải tiến kỹ thuật và phát triển công nghệ, tạo ra sự năng động hiệu quả, hợp tác cạnh tranh giữa các chủ thể kinh tế thúc đẩy sự phát triển của xã hội.

       Tuy nhiên, dưới tác động của các quy luật kinh tế hàng hoá sẽ làm nảy sinh không ít những biểu hiện tiêu cực như: sự tự phát phân hoá giàu nghèo, phân hoá giai cấp, tình trạng mù quáng, vô chính phủ của sản xuất và lưu thông, việc đơn thuần chạy theo lợi ích cá nhân mà không quan tâm đến lợi ích chung của xã hội. Chính CNTB với mục tiêu kinh doanh chạy theo lợi nhuận, nhiều khi bất chấp mọi đạo lý đã làm cho các khuýêt tật, hạn chế vốn có của kinh tế thị trường trầm trọng thêm. Đồng thời, chính kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa đã làm nảy sinh ra những vấn đề mang tính phá hoại và tội ác nghiêm trọng.

       Những khuyết tật trên đây có thể bị hạn chế hoặc ngăn chặn nếu như nền kinh tế thị trường được dựa trên một quan hệ sản xuất xã hội tiến bộ và có sự định hướng, quản lý đúng đắn của một nhà nước vì lợi ích chung của nhân dân chứ không phải vì lợi ích của một nhóm nhỏ đặc quyền, đặc lợi như dưới chủ nghĩa tư bản. Các quốc gia, dân tộc hoàn toàn có thể lựa chọn cho mình cách phát triển kinh tế thị trường theo mục tiêu của mình dựa trên các điều kiện trong nước và thế giới. Việc lựa chọn phát triển kinh tế thị trường theo mục tiêu xã hội chủ nghĩa mà vẫn tuân theo các yêu cầu quy luật phát triển chung chính là sự sáng tạo quan trọng của Đảng và nhân dân ta. Điều đó không có gì là trái với quy luật phát triển của lịch sử và xa rời lý tưởng cộng sản cả.

       Định hướng xã hội chủ nghĩa là một phạm trù để chỉ trạng thái tồn tại và phát triển của xã hội nước ta trong giai đoạn lịch sử đặc biệt, khởi đầu bằng xác lập thể chế chính trị - xã hội do Đảng Cộng sản Việt Nam khởi xướng và lãnh đạo với một thể chế kinh tế mới phù hợp với cương lĩnh xây dựng CNXH trong thời kỳ quá độ và kết thúc là mục tiêu xã hội chủ nghĩa trở thành hiện thực.

        Mỗi quốc gia, dân tộc, do trình độ kinh tế, kết cấu xã hội, phong tục tập quán khác nhau, nên tuy cùng một mô hình kinh tế thị trường nhưng có thể lựa chọn các thể chế khác nhau. Không có một nền kinh tế thị trường nào là “bản sao” của một nền kinh tế thị trường khác. Vì vậy sẽ là cực đoan nếu khẳng định rằng “thị trường là thị trường, không có sự khác biệt nào giữa thị trường phát triển theo định hướng xã hội chủ nghĩa và thị trường tư bản chủ nghĩa”. Đây cũng là điểm băn khoăn đi đến do dự hay khó hiểu của một số người khi nhìn vào mô hình thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay.

        Trong điều kiện có nhà nước cách mạng do đảng cộng sản lãnh đạo, nền kinh tế thị trường với chế độ công hữu làm nền tảng và chủ đạo là nền kinh tế mới hẳn về chất, trong đó các thành phần kinh tế không tồn tại độc lập, đối lập nhau mà ngày càng phát triển trong xu thế liên kết, hợp tác với nhau để cùng phát triển nhằm giải phóng lực lượng sản xuất phục vụ cho các mục tiêu xã hội chủ nghĩa đã lựa chọn.  

          Để định hướng nền kinh tế thị trường ở nước ta hiện nay đi đúng quỹ đạo CNXH, điều mấu chốt hàng đầu và trong suốt quá trình là phải xây dựng được một thể chế chính trị phù hợp vững mạnh, trong đó nhà nước phải là trụ cột định hướng. Nhà nước đó trước hết phải là một nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa thực sự của dân, do dân và vì dân, trong sạch vững mạnh, có đủ năng lực và khả năng tự đổi mới để điều khiển nền kinh tế thị trường ngày càng tiến tới một nền kinh tế thị trường văn minh hiện đại, giữ vững các mục tiêu và kiên trì định hướng xã hội chủ nghĩa đã lựa chọn. Sự khác biệt về bản chất của nhà nước xã hội chủ nghĩa sẽ là một điều kiện, tiền đề cho sự khác biệt về bản chất của mô hình kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam với các mô hình kinh tế thị trường khác trên thế giới.

        Tóm lại, sự hình thành tư duy kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa không phải là sự gán ghép chủ quan mà là sự tìm tòi và phát kiến về mặt lý luận; đó là sự lựa chọn và khẳng định con đường và mô hình phát triển trong thực tiễn mang tính cách mạng và sáng tạo của Việt Nam. Phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là một quá trình tất yếu phù hợp quy luật phát triển của thời đại và đáp ứng yêu cầu phát triển của đất nước. Tuy nhiên đây là sự nghiệp vô cùng khó khăn, phức tạp, lâu dài. Bởi lẽ nó còn rất mới mẻ, chưa có tiền lệ, phải vừa làm, vừa rút kinh nghiệm để từng bước bổ sung hoàn thiện.

                 Ngọc Thủy